استان تهران یکی از قدیمی ترین ناحیه های سرزمین فلات مرکزی ایران است. این نقطه تا قبل از گسترش دین اسلام در ایران نیز مسکونی بوده و در دوران اسلامی، ابتدا به عنوان بخشی از ولایت جبال محسوب می شده که در واقع تمام بلاد واقع در ایالت قدیم ماد را در بر داشته است. در بیشتر ادوار تاریخی، مهم ترین شهر این ناحیه ری بوده و ورامین نیز در دوره هایی کوتاه جایگزین ری شده بود.

با روی کار آمدن سلسله صفوی در ایران، به علت این که بقعه امامزاده سید حمزه، جد اعلای صفویه در نزدیکی حرم شاه عبدالعظیم واقع شده بود، ناحیه تهران نیز مورد توجه این خاندان قرار گرفت و در سفر به شهر ری در تهران اقامت می‏کردند. با ازدیاد این سفر ها به ری شاه طهماسب صفوی قمری نخستین برج و باروی تهران را احداث نمود و به این ترتیب مدارج ترقی تهران پایه گذاری گردید. با استقرار سلسله قاجاریه و نزدیکی استر آباد یعنی محل سکونت خاندان قاجار به تهران این شهر به عنوان پایتخت کشور انتخاب شد و از آن زمان تا کنون تهران پایتخت ایران بوده است.

اولین قانون تقسیمات کشوری در سال ۱۳۲۵ هجری قمری (۱۲۸۵ هجری شمسی) به تصویب رسید و طبق آن سرزمین ایران به چهار ایالت تقسیم شد و در اصلاحیه‏ای که در همان سال اعلام شد، تهران دارالخلافه اعلام گردید. طبق تقسیمات کشوری آبان ۱۳۱۶ هجری شمسی، کشور ایران به شش استان تقسیم گردید که تهران در استان شمال که شامل ۱۳ شهرستان بود قرار گرفت. در اصلاحیه ای که در دی ماه همان سال صورت گرفت، کشور به ۱۰ استان تقسیم شد و شهرستان تهران جزیی از استان دوم شد. در تقسیمات سال ۱۳۲۱، تهران خود به استانی مستقل تبدیل گردید. با ایجاد تغییراتی گسترده در سال ۱۳۳۵ هجری شمسی، تعداد استان ها به ۱۳ رسید و شهرستان تهران به همراه ۶ شهرستان دیگر، استان مرکزی را تشکیل دادند که شهر تهران مرکز آن بود.

در سال۱۳۴۵ محدوده استان مرکزی افزایش یافت و استان تهران بر اساس محدوده فعلی شامل ۴ شهرستان دماوند، تهران، ری و شمیرانات بود و در سال ۱۳۵۵ ورامین نیز به این محدوده اضافه شد.

در سال ۱۳۶۵ تغییرات اساسی در محدوده های سیاسی ایجاد شد و استان تهران به صورت یک استان مستقل به مرکزیت شهر تهران در آمد که شامل ۷ شهرستان شمیرانات، تهران، دماوند، ری، کرج، ورامین و قم بود.

 در سال ۱۳۷۵ شهرستان قم از استان تهران منتزع و استان مستقلی به نام استان قم را تشکیل داد. همچنین شهرستان قزوین از استان زنجان جدا و به استان تهران پیوست با تغییراتی که در محدوده شهرستانها داده شد و ایجاد شهرستانهای جدید، استان تهران در این سال شامل ده شهرستان تهران، اسلام شهر، دماوند، ری، ساوجلاغ، شمیرانات، شهریار، قزوین، کرج و ورامین بود.

 در سال ۱۳۸۵ شهرستان قزوین از استان تهران جدا و استان مستقلی را تشکیل داد. در این زمان استان تهران شامل ۱۳ شهرستان بود که نسبت به دوره قبل سه شهرستان اضافه شده بود که سه شهرستان جدید یعنی فیروزکوه از دماوند و پاکدشت از ورامین و نظر آباد از کرج جدا شده بودند.

در ساال ۱۳۸۹ با انتزاع شهرستانهای کرج، ساوجبلاغ و نظر آباد از استان تهران و تشکیل استان البرز، تغییرات دیگری در محدوده استان تهران ایجاد شد.

در سال ۱۳۹۰ استان تهران دارای ۱۴ شهرستان اسلامشهر، تهران، دماوند، ری، شمیرانات، شهریار، ورامین، پاکدشت، نظرآباد، فیروزکوه، رباط کریم، بهارستان، قدس و ملارد بود.

تا سال ۱۳۹۲ شهرستانهای قدس ، پیشوا، قرچک، پردیس، بهارستان و ملارد نیز به استان تهران اضافه شدند که از شهرستانهای ورامین (پیشوا و قرچک) تهران (پردیس)، شهریار (ملارد و قدس) و رباط کریم (بهارستان) جدا شده بودند.

همچنین شهرهای احمد آباد مستوفی، شمشک دربندسر، قیامدشت و قلعه نو با توجه به مصوبات ایجاد شده است.

در پایان سال ۱۳۹۷ استان تهران مساحتی در حدود ۱۳۸۴۲ کیلومترمربع دارای ۱۶ شهرستان و ۳۴ بخش و ۷۱ دهستان و ۴۶ شهر می باشد.

شکل گیری سه استان قم، البرز و قزوین از درون استان تهران طی سالهای اشاره شده و ایجاد شهرستانهای جدید و دیگر تغییرات تقسیمات کشوری موجب سختی امکان مقایسه استان و شهرستانهای آن در دوره‏های مختلف شده و باید در بررسی ها آثار این تغییرات لحاظ شود.

شهر

هر یک از نقاطی است که براساس مصوبه هیئت وزیران شهر شناخته شده و دارای شهرداری است.

 آبادی

یک نقطه جغرافیایی شامل مجموعه یک یا چند مکان و اراضی به هم پیوسته (اعم از کشاورزی و غیرکشاورزی) که خارج از محدوده شهرها یا هر آبادی دیگر واقع شده و دارای محدوده ثبتی یا عرفی مستقل باشد. اگر آبادی در زمان آمارگیری محل سکونت خانوار یا خانوارهایی باشد، دارای سکنه و در غیر اینصورت خالی از سکنه تلقی می‌شود.